Yeni yurtlar edinmek amacıyla Anadolu’ya yönelen Türkler, Samsun bölgesinde Danişmentliler aracılığıyla bir Türk devleti kurmuştur. Ardından Anadolu Selçuklu Devleti, Samsun’un inşa edileceği alanı kendi topraklarına katmıştır.
1192 yılında, Danişmentliler Amisos Antik Kenti’nin karşısında, günümüzdeki Samsun’un temellerinin atılacağı dört hektarlık alanda bir kale inşa etmişlerdir. Bu kale, Türklerin Karadeniz kıyısındaki ilk ve tek kırkalesidir. Ne yazık ki, Osmanlı Devleti bu kaleyi yok etme girişiminin ilk adımını atmıştır.¹
Samsun Kalesi’nin uzun duvarları yaklaşık 1200 metreyi, kapladığı alan ise en az 2400 metrekareyi bulmaktadır. Sahildeki mahmuzlar ve kara kısmındaki payandalar bu hesabın dışında kalmaktadır. 1886 tarihli haritada yer alan tüm yapılarla birlikte kale, yaklaşık 3000 metrekarelik bir alana yayılmıştır. Duvarların yüksekliği 8 metreye kadar ulaşırken, toplam taş hacmi 30 bin metreküpe kadar çıkıyordu.
Günümüzde Büyük Cami’nin önünde süren kazı çalışmaları esnasında ortaya çıkan kalıntılar, bu tarihi yapının izlerini yeniden gündeme getirmiştir. Danişmentli, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde Samsun Kalesi; savunma, yerleşim yeri, liman ve ticaret merkezi olarak işlev görmüştür. Özellikle Selçuklu döneminin, Samsun’u Karadeniz’in Bağdat’a açılan ticaret kapısı haline getirdiği bilinmektedir.²
Türklerin Samsun sahiline sadece yurt edinmek amacıyla değil, Amisos Kalesi’ni fethederek bu toprakları Türk-İslam medeniyeti ile buluşturmak için de geldikleri anlaşılmaktadır.
Osmanlı döneminde Samsun Kalesi taş ocağı olarak kullanılarak tahrip edilmiş, Cumhuriyet döneminde ise imar planlarında yok sayılmıştır. Bulunduğu alan sadece maddi bir değer taşıyan ‘parsel’ olarak değerlendirilmiştir. Bunun en belirgin örneği, Samsun Arastası’nın (yanlış bir şekilde “Bedesten” olarak adlandırılmaktadır) tapu kayıtlarında görülecek şekilde ortaya çıkmıştır. 1960’ta hazırlanan imar planında Bedesten ve kale duvarı yalnızca parsel olarak değerlendirildiği için, bu alanda yeni binalar inşa edilerek yıkılmasına sebep olmuş, bazı parseller özel kişilere satılarak Hazine’ye gelir sağlanmıştır.³
Bu tarihi kaynaklar, Samsun’un geçmişi açısından son derece değerlidir. Şehir, tarihi yapıları, doğal güzellikleri ve iklimi ile bir turizm cazibe merkezi olmaya uygun bir mirasa sahiptir.
Yerel yöneticilerden ricamız, kamuoyu adına bu tarihi eserlere sahip çıkmaları ve kimyasını bozmadan korunmasını sağlamalarıdır. Özellikle Büyük Cami’nin yanındaki kazı alanının üzerine tekrar bina yapılması, bu topraklara karşı yeni bir vefasızlık anlamına gelecektir.
Bu alanda eşsiz bir fırsat doğmuştur. Samsun’un simgesi olan Büyük Camii’nin geniş bir bahçeye ihtiyacı bulunmaktadır. Bu alan, cami ile bütünleştirilerek, çeşitli sosyal faaliyetlere ev sahipliği yapacak şekilde Samsun halkının hizmetine sunulabilir. Ortaya çıkacak bu manzara, tıpkı İstanbul’daki Sultanahmet Camii çevresi gibi tarihi bir bütünlük sağlayacak ve Samsun’a değer katacaktır. Böylece tarihe bir vefa örneği sunulmuş olacak ve Samsun halkı yöneticilerini daima hayırla anacaktır. (Alıntılar, 1.2.3. Embiya Sancak şehir plancısı mimar)
